Akcja „Nie-boska ambrozja”

W tym roku ukazał się „Poznański Przewodnik Alergika” (red. Ł. Grewling i B. Jackowiak), który jest dostępny na stronie Wydziału Biologii UAM (http://paero.home.amu.edu.pl/kalendarz-pylkowy) oraz Wydawnictwa Kontekst (www.wkn.com.pl). Zwróciliśmy w nim m.in. uwagę na rosnące zagrożenie alergologiczne związane z obserwowanym w Poznaniu coraz częściej gatunkiem rośliny o nazwie: ambrozja bylicolistna (Ambrosia artemisiifolia). Zaproponowaliśmy jednocześnie podjęcie działań społecznych mających na celu: (1) zlokalizowanie populacji ambrozji w mieście, (2) monitorowanie i likwidację zasobów tej rośliny.

Przewodnik do pracy z aplikacją mobilną oraz z portalem AMUNATCOLL dostępny jest tutaj.

Zachęcamy również do obejrzenia klipu prezentującego zastosowanie aplikacji mobilnej AMUNATCOLL w dokumentowaniu obserwacji przyrodniczych, opracowanego przez Sekcję BioGIS Koła Naukowego Przyrodników UAM.

Plan przedsięwzięcia

Webinarium pt. „Nie-boska ambrozja w Poznaniu: razem tworzymy mapę występowania najbardziej alergennej rośliny świata”; 8 września br. o godz. 16.00; prowadzący: dr Łukasz Grewling i dr Maciej Nowak.

Link do webinarium: link

Poszukiwanie i kartowanie stanowisk ambrozji w Poznaniu z udziałem społeczeństwa, przy wykorzystaniu systemu AMUNATCOLL IT; 9-25 września br.

Przedstawienie Władzom m. Poznania rekomendacji dotyczących ograniczenia zagrożenia alergologicznego powodowanego przez ambrozję; 30 września br.

Kompendium wiedzy o ambrozji bylicolistnej (Ambrosia artemisiifolia)

Z dotychczasowych obserwacji wynika, że rodzaj ambrozja (Ambrosia) jest reprezentowany we florze Poznania przez jeden gatunek o nazwie ambrozja bylicolistna (A. artemisiifolia), dlatego na nim skupimy tutaj uwagę. Nie można jednak wykluczyć, że szeroko zakrojone badania z udziałem społeczeństwa wskażą na obecność innych przedstawicieli tego rodzaju.

Pokrój i budowa (zobacz zdjęcia w pliku pdf)

• Roślina zielna, roczna.
• Łodyga wzniesiona, zwykle silnie rozgałęziona o zmiennej wysokości, nawet do 1,5 m, w górnej części kosmato i odstająco owłosiona.
• Liście pierzasto podzielone, na ogonkach, ciemnozielone, miękko owłosione.
• Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w koszyczki, rośliny jednopienne.
• Kwiaty żeńskie zwykle występują pojedynczo w kątach liści górnych, po 5-6 w pęczku; w nich, po zapyleniu i zapłodnieniu powstają charakterystyczne owoce (niełupki).
• Kwiaty męskie tworzą wielokwiatowe, dość luźne skupienia, które są ulokowane w kłosokształtnych kwiatostanach w szczytowych partiach rośliny; to w nich powstają ziarna pyłku bogate w silnie uczulające alergeny.

Pochodzenie

• Ambrozja bylicolistna naturalnie występuje w Ameryce Północnej.
• W Europie jest to gatunek inwazyjny obcego pochodzenia.
• W XIX wieku został zawleczony przez człowieka na kontynent europejski. W połowie XX wieku zaczął bardzo szybko opanowywać tereny na południu Europy. W kolejnych dekadach jego zasięg występowania znacząco się poszerzył i obecnie rozległe populacje tego gatunku występują na

Węgrzech, Bałkanach, Ukrainie, w południowej Francji, czy północnych Włoszech. W Polsce, populacje ambrozji bylicolistnej spotykane są głównie na południu i południowym zachodzie kraju.

Znaczenie dla człowieka

• Ambrozja bylicolistna stanowi bardzo duży problem dla rolnictwa (np. upraw słonecznika, kukurydzy) obniżając plony nawet o 50%.
• Jako roślina wiatropylna produkuje ogromne ilości ziaren pyłku, które bardzo często wywołują reakcje alergiczne. Ambrozja uznawana jest za jedną z najbardziej alergennych roślin na świecie. Na Węgrzech, prawie połowa alergików jest uczulona właśnie na ziarna pyłku ambrozji.
• W raporcie Unii Europejskiej z 2013 roku łączne straty ekonomiczne (w rolnictwie, wydajności w pracy i kosztach zdrowotnych) spowodowane ambrozją wyceniono na ponad 4,5 miliarda euro.

Ambrozja w Poznaniu

• Do lat 90-tych XX wieku, niewielkie populacji ambrozji bylicolistnej notowane były jedynie w pobliżu dworca kolejowego Poznań-Górczyn.
• Od wielu lat ziarna pyłku ambrozji notowane są w Poznaniu w powietrzu atmosferycznym jednak ich obecność w relatywnie niskim stężeniu przypisujemy przede wszystkim tzw. dalekiemu transportowi.
• Tymczasem, w ostatnim okresie zaobserwowaliśmy nowe populacje rozproszone w różnych punktach miasta.
• Wydaje się, że dużą rolę w rozprzestrzenianiu tego gatunku ma człowiek i ptaki, które są karmione nasionami słonecznika. W miejscach uprawy tego gatunku (np. w Europie południowej) ambrozja często i masowo występuje na polach. Sprowadzane z tych regionów nasiona słonecznika są zanieczyszczone nasionami ambrozji, które zachowują zdolność do kiełkowania i dalszego rozwoju.
• Na tym etapie ekspansji tego groźnego dla osób uczulonych gatunku możliwości jego ograniczenia wydają się jeszcze bardzo duże. Warunkiem koniecznym jest dokładne rozpoznanie zasobów i rozmieszczenia ambrozji w mieście i okolicy.
• Efekty planowanych działań będą monitorowane w kolejnych latach w ramach tzw. nauki obywatelskiej (ang. Citizen Science). Liczymy, że przy aktywnym wsparciu mieszkańców Poznania uda się ograniczyć rozprzestrzenianie się ambrozji na terenie miasta, a tym samym zminimalizować ryzyko alergii ze strony ziaren pyłku ambrozji.
• Do wzięcia udziału w akcji zachęcamy wszystkich mieszkańców miasta i okolic.
• Pozbądźmy się wspólnie tej nieprzyjaznej rośliny z naszej okolicy!

Wskazówki dla uczestników akcji „Nie-boska ambrozja”

Opracowanie mapy występowania ambrozji w Poznaniu nie jest łatwym przedsięwzięciem ponieważ roślina ta występuje rzadko, tworząc niewielkie populacje (na szczęście!) a jej rozpoznanie w terenie nie należy do łatwych.

Gdzie szukać?

Dotychczasowe ślady występowania ambrozji w mieście wskazują, że ambrozja może rozprzestrzeniać się z nasionami słonecznika lub podobnie jak wiele innych gatunków obcego pochodzenia z transportem kolejowym lub drogowym. Może zajmować takie lądowe siedliska otwarte, pozbawione konkurencji ze strony innych roślin, jak:

• pola uprawne i ich obrzeża, szczególnie z uprawami słonecznika i kukurydzy
• śródpolne drogi
• ogrody działkowe i przydomowe
• miejsca sprzedaży roślin ogrodowych
• otoczenie sklepów nasiennych i sklepów z karmą dla ptaków i innych zwierząt
• mikrosiedliska otaczające miejsca dokarmiania ptaków (w parkach i zieleńcach)
• place, miejsca ruderalne w pobliżu torów kolejowych i tramwajowych oraz dróg przelotowych (Uwaga! W takich miejscach należy zachować szczególną ostrożność, zasady bezpieczeństwa i obowiązujące zakazy)

Z dużym prawdopodobieństwem można wykluczyć z badań siedliska o charakterze naturalnym (np. lasy, łąki) oraz siedliska podmokłe.

Jak rozpoznać?

Mamy nadzieję, że powyższy opis budowy i zdjęcia rośliny pozwolą rozpoznać ambrozję w terenie. Tym nie mniej warto zwrócić uwagę na bylicę pospolitą (Artemisia vulgaris), gatunek najbardziej podobny do ambrozji bylicolistnej, a w dodatku pospolicie występujący w Poznaniu, także w siedliskach potencjalnie dostępnych dla ambrozji.

Pokrój i budowa bylicy pospolitej (zobacz zdjęcia w pliku pdf)

• Roślina zielna, wieloletnia.
• Łodyga wzniesiona, zwykle rozgałęziona o zmiennej wysokości, nawet powyżej 1,5 m, w górnej części owłosiona, często ciemno-czerwonawo zabarwiona.
• Liście na brzegu podwinięte, z wierzchu zielone, nagie, spodem biało-wełniste; zwykle zróżnicowane; liście dolne - ogonkowe, pierzasto wrębne o odcinkach lancetowatych, ostrych odlegle i głęboko piłkowanych; liście średnie i górne - siedzące, o odcinkach węższych; liście szczytowe - niepodzielone, krótkie.
• Kwiaty rurkowate, żółte lub czerwonawe, zebrane w szaro owłosione lub filcowate koszyczki, brzeżne kwiaty słupkowe ułożone w 1 szeregu, wewnętrzne kwiaty obupłciowe.
• Koszyczki tworzą złożony kwiatostan w formie wiechy.

Jak wykonać obserwację?

Akcja „Nie-boska ambrozja” przeprowadzona będzie przy pomocy systemu AMUNATCOLL IT, który powstał w ramach projektu „AMU Nature Collections – online (AMUNATCOLL): digitalizacja i udostępnianie zasobu danych przyrodniczych Wydziału Biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu”.

• Dokumentowanie informacji o odnalezionych w terenie stanowiskach ambrozji będzie możliwe poprzez darmową aplikację mobilną AMUNATCOLL gotową do pobrania ze sklepu Google Play lub App Store. Pozwoli ona m.in. określić położenie geograficzne ambrozji, siedlisko, liczebność oraz wykonać zdjęcia fotograficzne.
• Drugim narzędziem na czas pracy nad przygotowaniem mapy występowania ambrozji będzie portal internetowy AMUNATCOLL, w którym po zalogowaniu użytkownik może pobrać dane z aplikacji mobilnej i analizować je pod kątem statystycznym czy przestrzennym.
• Dokładną instrukcję pracy z narzędziami AMUNATCOLL IT zaprezentujemy podczas webinarium, które odbędzie się 8 września 2021 r. pt. „Nie-boska ambrozja w Poznaniu: razem tworzymy mapę występowania najbardziej alergennej rośliny świata", po czym podręczny tutorial będzie udostępniony na naszej stronie internetowej.
• Kluczowym dokumentem z obserwacji terenowych będę zdjęcia fotograficzne, które po przesłaniu na portal AMUNATCOLL będą sprawdzane pod kątem trafności identyfikacji. W związku z tym zalecamy wykonanie kilku zdjęć ukazujących:
• pokrój rośliny
• najważniejsze szczegóły morfologiczne (kwiaty, kwiatostany, liście z różnych części łodygi)
• siedlisko zajmowane przez dokumentowaną populację.

Organizatorzy Akcji „Nie-boska ambrozja”

prof. dr hab. Bogdan Jackowiak, dr Łukasz Grewling, dr Maciej Nowak